از کلمات معصومین علیهم السلام روایات زیادی درباره اهمیت و ثواب اعتکاف نقل شده و بر مکانها و زمان خاصی در اعتکاف تاکید شده است .
به عنوان نمونه از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمودند: «اعتکاف لیلة فی شهر رمضان یعدل حجة و اعتکاف لیلة فی مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و عند قبره یعدل حجة و عمرة و من زار الحسین علیه السلام یعتکف عنده العشر الاواخر من شهر رمضان فکانما اعتکف عند قبر رسول الله النبی صلی الله علیه و آله و من اعتکف عند قبر رسول الله صلی الله علیه و آله کان ذلک افضل له من حجة و عمرة بعد حجة الاسلام;
[ثواب] اعتکاف یک شب در ماه رمضان معادل [ثواب] یک حج است و اعتکاف یک شب در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله و نزد قبر او معادل یک حج و یک عمره است و هر کس [قبر] امام حسین علیه السلام را زیارت کند در حالی که در دهه آخر ماه رمضان نزد او معتکف باشد، همانند آن است که کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله اعتکاف کرده است و هر کس کنار قبر رسول خدا معتکف شود، برای او از یک حج و یک عمره بعد از حج واجب بهتر است .»اعتکاف، برنامهای مهم برای خودسازی انسان است که او را در طی چند روز از مظاهر فریبنده مادی دنیا دور میسازد و در جهانی روحانی و معنوی غرق میکند . این سنتحسنه همچون دیگر سنتها و عبادتها مجموعهای از بایدها و نبایدها را به همراه خود دارد . اکنون گزیدهای از احکام اعتکاف را بر اساس فتاوای حضرت امامقدس سره و سایر مراجع معظم تقلید ذکر میکنیم . بدان امید که ره توشهای برای معتکفان و مبلغان گرامی باشد .
و از همین جا، از مبلغان محترم میخواهیم که حتی الامکان در محل تبلیغ خود، مردم را برای اعتکاف آماده سازند .
تعریف اعتکاف
«اعتکاف از ماده «عکف» در لغتبه معنای اقبال و روی آوردن به چیزی و ملازمت آن بر سبیل تعظیم است .»
و«اعتکاف در شرع، التزام به توقف و درنگ در مسجد به قصد قربت است .» (۱)
در یک تعریف جامع اعتکاف عبارتست از: «اقامت کردن برای حداقل سه روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرایط لازم .» (۲)
مرحوم آیت الله سید محمد کاظم یزدی در تعریف اعتکاف میفرماید:
«هو اللبث فی المسجد بقصد العبادة بل لا یبعد کفایة قصد التعبد بنفس اللبث وان لم یضم الیه قصد عبادة اخری; (۳)
اعتکاف، درنگ کردن در مسجد به منظور عبادت است; بلکه بعید نیست که درنگ به قصد تعبد و بندگی بدون قصد عبادتی دیگر نیز کافی باشد .»
اقسام اعتکاف
اعتکاف به طور کلی به دو بخش تقسیم میشود: واجب و مستحب . اعتکاف واجب آن است که با نذر یا عهد یا قسم یا شرط ضمن عقد یا اجاره برعهده فرد واقع شده باشد . اگر اعتکاف با شرایط یاد شده نباشد، مستحب خواهد بود .
نیت اعتکاف
× اعتکاف، همانند سایر عبادات باید با نیت و قصد قربت توام باشد; چرا که هرگونه ریا و خودنمایی آن را باطل میکند .
× نیت اعتکاف باید از اذان صبح – که آغاز روزه است – انجام پذیرد; بنابراین کسی که دیرتر از آن زمان به مسجد برسد آن روز نمیتواند اعتکاف را شروع کند . (۴)
× انسان میتواند اعتکاف را به نیابت اموات انجام دهد .
و نیز میتواند به قصد رجا برای افراد زنده انجام دهد . (۵)
× اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر صحیح نیست ولی میتواند اعتکاف را به نیتخود به جا آورد و ثواب آن را به دیگران هدیه کند . (۶)
× عدول از نیابتشخصی به شخص دیگر جایز نیست; مثلا اگر دو روز اعتکاف به نیابت از علی بوده، روز سوم نمیتواند به نیابت از حسن اعتکاف کند .
× اگر کسی قصد داشته باشد اعتکاف را برای خودش انجام دهد، پس از شروع نمیتواند نیتخود را برگرداند و به نیابت از دیگری به اتمام برساند .
زمان اعتکاف
اعتکاف در تمام ایام سال، جز در دو روز که روزه آن حرام است مطلوب میباشد; ولی در ماه مبارک رمضان و ماه رجب در ایام البیض فضیلتبیشتری دارد . (۷)
و در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله ذکر شده است که آن حضرت در مدینه در ماه رمضان معتکف میشدند و برای آن حضرت، چادری در مسجد بر پا میشد و او مشغول عبادت و روزهداری میشد; (۸) از اینرو بهترین زمان برای اعتکاف، ماه رمضان بویژه دهه سوم است . (۹)
مکان اعتکاف
اعتکاف، تنها در مساجد خاص، صحیح است; بنابراین اگر کسی در خانه خود یا در حسینیه یا حرم معتکف شود صحیح نیست . مساجدی که اعتکاف در آن صحیح است، عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد جامع کوفه، مسجد بصره و به قصد رجا میتوان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد .
× آیت الله مکارم شیرازی: اعتکاف در مسجد جامع نیز صحیح است; هر چند احتیاط آن است که در یکی از آن چهار مسجد معتکف شود . (۱۰)
مسجد جامع
یکی از شرایط اعتکاف این است که در مسجد جامع باشد . (۱۱)
مقصود از مسجد جامع، مسجدی است که گروههای مختلف مردم شهر در آن شرکت کنند و به گروه خاص یا اهالی محلهای اختصاص نداشته باشد . (۱۲)
× بر معتکف لازم است که احراز کند مکان اعتکاف مسجد جامع است; یا به علم وجدانی خود یا شیاع شهری که مفید علم باشد و یا خبر دو عادل بر اینکه این مکان مسجد جامع محسوب شود . (۱۳)
× در لزوم مکان اعتکاف فرقی بین مرد و زن نمیکند و زنان نمیتوانند در خانه و مسجد محل خود اعتکاف نمایند . (۱۴)
× اگر در یک شهر دو یا چند مسجد جامع وجود داشته باشد، در هر کدام که انسان بخواهد میتواند معتکف شود . (۱۵)
پرسش: آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع مثل نمازخانه دانشگاهها رجاء اشکال دارد یا نه و در صورت صحت آیا احکام اعتکاف، از قبیل ترک محرمات جاری میشود یا خیر؟
پاسخ: اعتکاف فقط باید در مساجد جامع باشد . (۱۶)
پرسش: اعتکاف در مکانهایی که شک داریم جزء مسجد است، مثل: بام، سرداب و … چه حکمی دارد؟
پاسخ: حکم مسجد را ندارد و اعتکاف در آن مکانها جایز نیست . (۱۷)
پرسش: اعتکاف در مساجد دانشگاههای کشور چه حکمی دارد؟
پاسخ: در صورتی که گروه خارج از دانشگاه هم برای اقامه نماز از مناطق مختلف به مسجد دانشگاه میآیند اعتکاف در آن جایز است . (۱۸)
شرایط اعتکاف:
در صحت اعتکاف اموری شرط است:
۱ . از سه روز کمتر نباشد;
۲ . در مسجد جامع شهر باشد;
۳ . در این مدت از مسجد خارج نشود .
مدت اعتکاف:
مدت اعتکاف حداقل سه روز است و کمتر از آن صحیح نیست; ولی بیشتر از آن حدی ندارد، البته اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نیز واجب استبماند; بلکه بنابر احتیاط واجب، هرگاه دو روز اضافه کرد روز سوم هم باید بماند; پس اگر هشت روز معتکف شد روز نهم هم واجب است . (۱۹)
× این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب روز سوم است; بنابراین اگر بعد از طلوع فجر، گرچه چند دقیقه با تاخیر به مسجد برسد، آن روز جزو اعتکاف به حساب نمیآید و چنانچه قبل از مغرب روز سوم اعتکاف را قطع کند، افزون بر آنکه کار حرامی کرده اعتکاف نیز باطل است .
× سه روز اعتکاف با شبهای آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است; بنابراین معتکف نمیتواند شبها را از مسجد خارج شود .
سؤال: آیا در تحقق اعتکاف سه روز ناپیوسته کافی است؟
جواب: کافی نیست (۲۰) .
روزه اعتکاف:
× انسان در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد; بنابراین کسی که نمیتواند روزه بگیرد مانند مسافر، مریض و زن حایض یا نفساء و کسی که عمدا روزه نگیرد، اعتکافش صحیح نیست .
× مسافر و مریض اگر معتکف شوند صحیح نیست و زن حائض یا نفساء نه تنها اعتکافش صحیح نیست، بلکه به جهت توقف در مسجد، گناهکار است .
× لازم نیست که روزه مخصوص به اعتکاف باشد; بلکه هر روزهای باشد صحیح است; مثلا در ایام اعتکاف میتواند روزه قضا یا نذری یا استیجاری بجا آورد . (۲۱)
پرسش: آیا هرگونه روزه، هرچند استیجاری برای اعتکاف کافی است؟
پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی: خیر; بلکه روزه اعتکاف باید به نیت کسی باشد که اعتکاف به نیت او انجام گیرد .
آیت الله مکارم: کفایت روزه استیجاری برای اعتکاف مشکل است .
آیت الله بهجت: کافی است .
پرسش: اگر روزه شخص معتکف باطل شود، آیا اعتکاف او هم باطل میشود؟
پاسخ: آری; اعتکاف او هم باطل میشود . (۲۲)
محرمات اعتکاف:
بر معتکف چند چیز حرام است:
۱ . استفاده از عطریات و گیاهان خوشبو برای کسی که از آن لذت میبرد حرام است; پس برای کسی که حس بویایی ندارد اشکال ندارد .
۲ . خرید و فروش و بنابر احتیاط واجب هر نوع داد و ستدی مانند اجاره و مضاربه حرام است .
۳ . جدال در امور دینی و دنیوی برای غلبه بر دیگری و اظهار فضل و برتری بر او .
۴ . هرگونه استفاده شهوانی از جنس مخالف نظیر لمس، بوسه و آمیزش حرام است . (۲۳)
اما نگاه با شهوت به همسر در حال اعتکاف مانعی ندارد . (۲۴)
۵ . استمنا; گرچه با نگاه به همسرش زمینه جنابتخود را فراهم کند . (۲۵)
× اشتغال بر امور دنیوی در حال اعتکاف مانند خیاطی، نساجی، نقاشی، مطالعه و امثال آن اشکال ندارد .
× در اموری که بر معتکف حرام است، تفاوتی بین شب و روز نیست .
× بوئیدن عطریات هرچند با قصد لذت نباشد برای معتکف حرام است . (۲۶)
اجازه اعتکاف:
افراد زیر بدون اجازه نمیتوانند معتکف شوند:
۱ . زن بدون اجازه شوهر در صورتی که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد . (۲۷)
آیت الله مکارم شیرازی: زن بنابر احتیاط واجب از همسرش اجازه بگیرد ولی فرزندان بالغ احتیاج به اجازه ولی ندارند . (۲۸)
۲ . فرزند بدون اجازه والدین درصورتی که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد صحیح نیست . (۲۹)
۳ . کسی که در استخدام دیگری است مانند برخی از کارگران و کارمندان در صورتی که قرارداد اجاره به گونهای است که منفعت اعتکاف را نیز در بر میگیرد . (۳۰)
خروج از مسجد
در مدت اعتکاف، خروج از مسجد تنها در حد پرداختن به اموری خاص جایز است و مصالحی عام چون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت در دادگاه و عیادت بیمار، یا نیازهای شخصی چون تهیه خوراک لازم و قضای حاجت از مصادیق این مستثنیات شمرده شده است .
و گاهی خروج از مسجد واجب است; (۳۱) همچون انجام غسل جنابتبرای جنب . (۳۲)
اگر معتکف به جهت ضرورت از مسجد خارج شد این امور را باید مراعات کند .
۱ . بیش از مقدار ضرورت و نیاز بیرون مسجد نماند .
۲ . در صورت امکان زیر سایه ننشیند .
۳ . بنابر احتیاط واجب نزدیکترین راه را انتخاب کند . (۳۳)
قطع اعتکاف
× قطع و رها کردن اعتکاف مستحبی در روزهای اول و دوم جایز است; ولی پس از تمام شدن دو روز ماندن روز سوم واجب میشود و قطع اعتکاف جایز نیست . (۳۴)
× اگر اعتکاف مستحبی را بعد از روز دوم باطل کند باید قضای آن را بجای آورد; ولی اگر قبل از اتمام روز دوم باطل کند چیزی بر عهده او نیست . (۳۵)
× انسان میتواند از آغاز اعتکاف هنگام نیتشرط کند که اگر مشکلی پیش آمد مثلا اگر هوا سرد شد اعتکاف را رها میکنم و در صورت پیش آمدن مانع، رها کردن اعتکاف اشکال ندارد; حتی روز سوم . (۳۶)
مبطلات اعتکاف:
× هر آنچه روزه را باطل میکند، اعتکاف را نیز باطل میکند . (۳۷)
× یکی از مبطلات اعتکاف ارتداد است . اگر معتکف در میان اعتکاف مرتد شود اعتکافش باطل میشود; گرچه توبه کند . (۳۸)
× اگر معتکف به جهت ضرورت از مسجد خارج شود و به قدری طول بکشد که صورت اعتکاف برهم بخورد . اعتکافش باطل میشود . (۳۹)
× خروج عمدی از مسجد اعتکاف را باطل میکند .
× اگر معتکف، اعتکاف واجب را با آمیزش (جماع) باطل کند، کفاره بر او واجب میشود و در سایر محرمات اعتکاف کفاره واجب نیست; (۴۰) هر چند احتیاط مستحب است . (۴۱)
× اعتکاف صبی ممیز صحیح است و بلوغ شرط نیست . (۴۲)
× اگر معتکف به یکی از مبطلات اعتکاف، اعتکاف خود را به هم بزند; اگر اعتکافش واجب و در زمان معین بوده باید اعتکاف خود را قضا کند و الا باید دوباره اعتکاف خود را از نو آغاز کند . (۴۳)
× قضا نمودن اعتکافی که باطل شده و زمان آن گذشته استبه صورت فوری نیست; گرچه بهتر است هرچه زودتر آن را قضا کند . (۴۴)
× اگر معتکف در اثنای اعتکاف واجب بمیرد، بر ولی او لازم نیست اعتکاف او را قضاء نماید . (۴۵)
× اگر معتکف در حال اعتکاف خرید و فروش کرد گرچه اعتکافش باطل میشود، اما معامله او باطل نیست . (۴۶)
پدیدآورنده: محمود اکبری
پینوشت:
۱) مفردات راغب، ص۳۵۰ .
۲) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۳۵۵ .
۳) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۶ .
۴) همان، ج۲، ص۲۴۷; تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۰۴ .
۵) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۶; استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ص۱۶۰، س۴۷۰ .
۶) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۰، م۳ .
۷) همان، ج۲، ص۲۴۶; استفتائات جدید، مکارم، ج۲، ص۱۵۸، س۴۵۴ .
۸) کافی، ج۴، ص۱۷۵ .
۹) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۶ .
۱۰) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۵۷، س۴۵۱ .
۱۱) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸ .
۱۲) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۵۸، س۴۵۶ .
۱۳) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۴، م۲۴ .
۱۴) همان، ص۲۵۴، م۲۶ .
۱۵) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸; استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۵۹، س۴۵۹ .
۱۶) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ص۱۵۸، س۴۵۵ .
۱۷) همان، ج۲، ص۱۵۹، س۴۶۳; عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۴، م ۲۳ .
۱۸) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۵۸، س۴۵۷ .
۱۹) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۸ .
۲۰) استفتائات مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۶۲، س۴۷۸ .
۲۱) تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۰۵; عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۰، م۴ .
۲۲) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۶۷، س۵۰۵ .
۲۳) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۹ .
۲۴) همان .
۲۵) تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۰۹ .
۲۶) همان، س۴۹۹ .
۲۷) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۹ .
۲۸) استفتائات جدید، مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۶۰، س۴۷۱ .
۲۹) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۹ .
۳۰) تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۰۴ .
۳۱) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۶۴، س ۴۹۴ و ۴۹۶، عروة الوثقی، ج۲، ص۲۴۹ و ص۲۵۵، م ۳۰ .
۳۲) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۰، م۳۱ .
۳۳) تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۰۶، السابع ۳۰۷، م۹; عروة الوثقی، ۲۶۰، ص۲۵۶، م۳۵ .
۳۴) تحریر الوسیله، ج۱، ص۳۰۶، م۳; عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۱، م۵ .
۳۵) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۶۱ .
۳۶) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۲، استفتائات جدید مکارم شیرازی، س۴۹۲، ص۱۶۴ .
۳۷) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۹ .
۳۸) همان، ج۲، ص۲۵۰، م۱ .
۳۹) همان، ج۲، ص۲۵۷، م۳۶ .
۴۰) همان، ج۲، ص۲۶۱، م۹ .
۴۱) استفتائات جدید مکارم شیرازی، ج۲، ص۱۶۸ .
۴۲) عروة الوثقی، ج۲، ص۲۵۴، م۲۷ .
۴۳) همان، ج۲، ص۲۶۰، م۵ .
۴۴) همان، م۶ .
۴۵) همان، م۷ .
۴۶) همان، م۸، ص۲۶۱ .