اعتکاف که به خودی خود، عبادتی مستحبّ بوده و در برخی شرایط واجب می‌شود، عبارت است از: ماندن حداقل سه روز در مسجد جامع شهر یا روستا، به نیت تقرب جستن به خداوند متعال. برخی از شرایط صحت آن عبارت است از: ایمان، عقل، قصد قربت و روزه بودن در طول مدت آن.
«اعتکاف»؛ در لغت به معنای اقامت و ماندن در جایی و در اصطلاح دینی، عبارت است از اقامت در مکانی مقدس به منظور تقرّب جستن به خداوند متعال. این عبادت -علاوه بر این‌كه پیروی از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و اله) است و داراى ثواب می‌باشد- اثر عمیقى در پاکیزگی روح دارد، انسان را متوجّه پروردگار می‌كند و موجب توجّه مخصوص به معنویات و عالم آخرت می‌شود.
حال در ذیل، برخی از احکام اعتکاف بیان می‌شود:
الف. اعتكاف، عملى مستحب است و با نذر، قسم، عهد و اجاره (انجام دادن آن به نیابت از شخصی دیگر)، واجب می‌شود (به لحاظ این‌كه عمل به نذر، قسم، عهد و اجاره واجب است)؛ امّا اعتكافِ زن اگر با حقّ شوهر منافات داشته باشد، همچنین اعتكاف فرزند در صورتى كه موجب اذیّت پدر و مادر گردد، حرام می‌باشد.
ب. هرچند اصل اعتکاف، مستحب است و شخص معتکف می‌تواند در روز اوّل و دوم تا قبل از مغرب، از ادامه آن صرف نظر كند و اعتكاف را قطع نماید؛ ولی اگر روز دوّم را تا مغرب به قصد اعتكاف در مسجد توقّف نمود، اعتكاف روز سوّم بر شخص واجب می‌شود. و یا اگر به مدّت پنج روز در اعتكاف ماند، اعتكاف روز ششم واجب می‌گردد.
شرایط صحت اعتكاف
شرایط صحت اعتکاف عبارت‌اند از:
۱٫ ایمان
۲٫ عقل
۳٫ قصد قربت؛ پس اگر از روى ریا اعتكاف كند، یا قسمتى از آن‌را ریایى انجام دهد، باطل می‌شود.
۴٫ نیّت اعتكاف و توقّف در مسجد قبل از طلوع فجر (قبل از اذان صبح) تا مغرب روز سوّم؛ و این‌که تعیین كند كه اعتكافش واجب است (كه با نذر یا غیر آن واجب شده) و یا مستحبّ.
۵٫ روزه گرفتن در ایّام اعتكاف.
۶٫ اعتكاف كمتر از سه روز نباشد؛ ولى زیادتر از سه روز مانعى ندارد؛ هرچند مقدار زیادتر، یک روز، یا نصف روز باشد. پس اگر كمتر از سه روز نیّت كنند، اعتكاف باطل است.
۷٫ در مسجد جامع باشد.
۸٫ روزهاى اعتكاف را باید به‌طور مستمرّ در مسجد توقّف كنند و نباید از مسجد خارج شوند، مگر براى كارى ضرورى؛ آن‌هم اگر طولانى شود به‌طورى كه صورت اعتكاف بهم بخورد، اعتكاف باطل می‌شود.
محرّمات اعتكاف
۱٫ انجام رفتارهای شهوانی حتی نسبت به همسر؛ مثل لمس كردن و بوسیدن از روى شهوت، ولى نگاه التذاذى به همسر حرام نیست، هر چند احتیاط آن است كه از آن اجتناب شود.
۲٫ بو كردن عطر و گیاهان و گل‌هاى خوشبو؛ اگر با لذّت باشد.
۳٫ خرید و فروش؛ ولى اگر براى غذا و نیازهاى روزانه ناچار باشد و نتواند كسى را وكیل در خرید كند، می‌تواند به مقدار نیاز، خرید كند و حرام نیست.
۴٫ بحث و جدال در مسائل دنیوى، دینى و علمى، در صورتى كه به قصد اظهار فضل و به منظور غلبه بر مخاطب باشد؛ ولى چنانچه به قصد اثبات حق و اظهار مطلب علمى باشد، مانعى ندارد.
مبطلات اعتكاف
۱٫ تمام چیزهایى كه روزه را باطل می‌كند، اگر در روز واقع شود، اعتكاف را باطل می‌كند؛ زیرا شرط صحت اعتكاف، روزه است و هرگاه روزه باطل شد، اعتكاف نیز قهراً باطل می‌شود.
۲٫ آمیزش و همبستری؛ چه در روز واقع شود و چه در شب.
۳٫ بنابر احتیاط [واجب]، ارتكاب سایر محرماتِ اعتکاف نیز موجب بطلان اعتكاف می‌شود. امّا چنانچه سهواً مرتكب یكى از محرّمات اعتكاف شدند، اعتكاف باطل نمی‌شود؛ مگر آمیزش كه اگر سهواً نیز انجام شود، اعتكاف باطل مى‌شود.
ضمناً، چنانچه اعتكاف را به یكى از مبطلات باطل كردند، در صورتى كه آن اعتكاف واجب بوده، واجب است آن‌را قضا كنند. همچنین در صورتى كه مستحب بوده، ولى بعد از دو روز اوّل آن‌را باطل كنند؛ امّا اگر اعتكاف، اعتكاف مستحب بوده و در دو روز اوّل آن‌را باطل كردند، قضا ندارد.
كفّاره باطل كردن اعتكاف
اگر کسی اعتكاف واجب را با آمیزش باطل كند، كفّاره بر او واجب می‌شود؛ و كفّاره باطل كردن اعتكاف، مثل كفّاره باطل كردن روزه ماه رمضان است. امّا اگر آن‌را با ارتكاب سایر محرّمات باطل كند، بنابر احتیاط مستحبّ، كفّاره دارد و كفّاره آن نیز مثل كفّاره باطل كردن روزه در غیر ماه رمضان است.
مستحبات اعتكاف
بعضى از مستحبات اعتکاف چنین است:
۱٫ اعتكاف در ماه رمضان بوده و بهتر است دهه آخر آن ماه باشد.
۲٫ آداب و مستحبّاتى كه براى روزه ماه رمضان وارد شده، رعایت شود.
۳٫ چشم، گوش، زبان و اعضا و جوارح را از زشتی‌ها و گناهان حفظ کند.
۴٫ از خشم، غیبت، تهمت، حسد و نزاع دوری کند.
۵٫ حلم، صبر، وقار، خشوع و خوف از خدا را پیشه كند و از اهل شرّ و افراد غیر متّقى فاصله بگیرد.
۶٫ به دعا و قرائت قرآن (از جمله اعمال ام داوود)[۴] و ذكر خدا مشغول باشد.